Kalimantan

Sekang Wikipedia, Ensiklopedia Bebas sing nganggo Basa Banyumasan: dhialek Banyumas, Purbalingga, Tegal lan Purwokerto.
Kalimantan

Topografi Kalimantan
Geografi
Lokasi Asia Tenggara
Koordinat 1°00′ LU 114°00′ BT
Kepulauan Kepulauan Sunda Besar
Luas 743,330 km²
Ketinggian tertinggi 4,095 m
Puncak tertinggi Kinabalu
Negara
Brunei
Distrik Belait
Brunei lan Muara
Temburong
Tutong
Indonesia
Provinsi Kalimantan Barat
Kalimantan Tengah
Kalimantan Selatan
Kalimantan Timur
Kalimantan Utara
Malaysia
Negara bagian Sabah
Sarawak
Demografi
Populasi 16 juta (per 2000)
Kepadatan 22

Kalimantan kuwe pulau paling gedhe sing nomer telu nang donya sing letaké nang sebelah lor Pulau Jawa lan nang sebelah kulon Pulau Sulawesi. Pulau Kalimantan dibagi dadi wilayah Brunei, Indonesia (loro per telu) lan Malaysia (sepertelu). Pulau Kalimantan kondang karo julukané "Pulau Seribu Sungai" amarga akehé kali sing ngalir nang pulau iki.

Jaman gemiyen, Borneo -- sing asalé sekang jeneng kesultanan Brunei -- kuwe jeneng sing dienggo nang kolonial Inggris lan Belanda kanggo nyebut pulau iki sekabehane, lha nek Kalimantan kuwe jeneng sing dienggo nang penduduk Indonesia. Wilayah lor pulau iki (Sabah lan Sarawak) gemiyen nang basa Indonesia kasebut Kalimantan Utara, tapi nek nganggo pengertian saiki Kalimantan Utara kuwe Kalimantan Timur sing sisi lor.

Dalam arti luas "Kalimantan" meliputi seluruh pulau sing uga disebut Borneo, sedangkan dalam arti sempit Kalimantan hanya mengacu pada wilayah Indonesia.

Etimologi[sunting | besut sumber]

Miturut sekang C.Hose lan Mac Dougall, jeneng "Kalimantan" asale sekang 6 golongan suku-suku setempat yaiku Dayak Laut (Iban), Kayan, Kenya, Klemantan, Munut, lan Punan. Dalam karangannya, Natural Man, a Record from Borneo (1926), C Hose menjelaskan bahwa Klemantan adalah nama baru sing digunakan oleh bangsa Melayu. Namun miturut Slamet Muljana, kata Kalimantan bukan kata Melayu asli tapi kata pinjaman sebagai halnya kata Malaya, melayu sing berasal sekang India (malaya sing berarti gunung). Kalimantan atau Klemantan berasal sekang Sanksekerta, Kalamanthana yaitu pulau sing udaranya sangat panas atau membakar (kal[a]: musim, waktu lan manthan[a]: membakar). Karena vokal a pada kala lan manthana miturut kebiasaan tidak diucapkan, maka Kalamanthana diucap Kalmantan sing kemudian disebut penduduk asli Klemantan atau Quallamontan sing akhirnya diturunkan menjadi Kalimantan.[1]

Jika ditilik sekang basa Jawa, nama Kalimantan dapat berarti "Sungai Intan".[2][3]

Sebuah sungai nang Kalsel lan transportasi airnya

Sepanjang sejarahnya, Kalimantan juga dikenal dengan nama-nama sing lain. Kerajaan Singasari, misalnya, menyebutnya "Bakulapura" yaitu jajahannya sing berada nang barat daya Kalimantan. Bakula dalam basa Sanskerta artinya pohon tanjung (mismusops alengi) sehingga Bakulapura mendapat nama Melayu menjadi "Tanjungpura" artinya negeri/pulau pohon tanjung yaitu nama kerajaan Tanjungpura sing sering dipakai sebagai nama pulaunya. Sementara Kerajaan Majapahit nang dalam Kakawin Nagara Kretagama sing ditulis taun 1365 menyebutnya "Tanjungnagara" sing juga mencakup pula Filipina seperti Saludung (Manila) lan Kepulauan Sulu.

Hikayat Banjar sebuah kronik kuno sekang Kalimantan Selatan sing bab terakhirnya ditulis pada taun 1663, tetapi naskah Hikayat Banjar iki sendiri berasal sekang naskah dengan teks basa Melayu sing lebih kuno pada masa kerajaan Hindu, nang dalamnya menyebut Pulau Kalimantan dengan nama Melayu yaitu pulau "Hujung Tanah". Sebutan Hujung Tanah iki muncul berdasarkan bentuk geomorfologi wilayah Kalimantan Selatan pada jaman dahulu kala sing berbentuk sebuah semenanjung sing terbentuk sekang deretan Pegunungan Meratus sing menjorok ke laut Jawa. Keadaan iki identik dengan bentuk bagian ujung sekang Semenanjung Malaka yaitu Negeri Johor sing sering disebut "Ujung Tanah" dalam naskah-naskah Kuno Melayu. Semenanjung Hujung Tanah inilah sing bersetentangan dengan wilayah Majapahit nang Jawa Timur sehingga kemudian mendapat nama Tanjungnagara artinya pulau sing berbentuk tanjung/semenanjung.

Sebutan "Nusa Kencana" adalah sebutan pulau Kalimantan dalam naskah-naskah Jawa Kuno seperti tentang Ramalan Prabu Jayabaya pada masa akhir Majapahit mengenai akan dikuasai Tanah Jawa oleh bangsa Jepang sing datang sekang arah Nusa Kencana sebutan untuk wilayah sing sekarang menjadi provinsi Kalimantan Selatan, karena terbukti sebelum menyeberang ke Jawa, tentara Jepang terlebih dahulu menguasai ibukota Kalimantan saat iku yaitu Banjarmasin. Nusa Kencana sering pula digambarkan sebagai Tanah Sabrang yaitu sebagai perwujudan Negeri Alengka sing primitif tempat tinggal para raksasa nang seberang Tanah Jawa. nang Tanah Sabrang inilah terdapat Tanah Dayak sing disebutkan dalam Serat Maha Parwa.

Sebutan-sebutan sing lain antara lain: "Pulau Banjar" sebutan pada abad ke-17 sekang orang Gowa, Selaparang (Lombok), Sumbawa lan Bima karena kerajaan-kerajaan iki memiliki hubungan bilateral dengan Kesultanan Banjar; "Jawa Besar" sebutan sekang Marcopolo penjelajah sekang Italia; lan "Jaba Daje" artinya "Jawa nang Utara (dari pulau Madura) sebutan suku Madura terhadap pulau Kalimantan baru pada abad ke-20.

Sejarah[sunting | besut sumber]

Pulau Kalimantan berada nang tengah-tengah Asia Tenggara karena iku pulau iki akeh mendapat pengaruh budaya lan politik sekang pulau-pulau sekitarnya. Sekitar taun 400 pulau Kalimantan telah memasuki zaman sejarah dengan ditemukan prasasti Yupa peninggalan Kerajaan Kutai tetapi perkembangan kemajuan peradaban relatif lebih lambat dibandingkan pulau lain karena kendala geografis lan penduduk sing sedikit.

Pada abad ke-14 Odorico da Pordenone, seorang rahib Katolik telah mengunjungi Kalimantan. Sekitar taun 1362 Majapahit dibawah pimpinan Patih Gajah Mada melakukan perluasan kekuasaannya ke pulau Kalimantan, yaitu negeri-negeri : Kapuas-Katingan, Sampit, Kota Ungga, Kota Waringin, Sambas, Lawai, Kadandangan, Landa, Samadang, Tirem, Sedu, Barune, Kalka, Saludung (Maynila), Solot, Pasir, Barito, Sawaku, Tabalong, Tanjung Kutei lan Malano tetap sing terpenting nang pulau Tanjungpura.[4]

Di zaman Hindia-Belanda, Kalimantan dikenal sebagai Borneo. iki tidak berarti nama Kalimantan tidak dikenal. Dalam surat-surat Pangeran Tamjidillah sekang Kerajaan Banjar pada taun 1857 kepada pihak Residen Belanda nang Banjarmasin ia menyebutkan pulau Kalimantan, tidak pulau Borneo. iki menunjukkan bahwa nang kalangan penduduk, nama Kalimantan lebih dikenal sekang pada nama Borneo sing dipakai dalam administrasi pemerintahan kolonial Hindia Belanda. Nama Kalimantan kembali mulai populer pada sekitar taun 1940-an.

Setelah mengambil alih Kalimantan sekang tangan Jepang, NICA mendesak kaum Federal Kalimantan untuk segera mendirikan Negara Kalimantan menyusul Negara Indonesia Timur sing telah berdiri. Maka dibentuklah Dewan Kalimantan Barat tanggal 28 Oktober 1946, sing menjadi Daerah Istimewa Kalimantan Barat pada tanggal 27 Mei 1947; dengan Kepala Daerah, Sultan Hamid II sekang Kesultanan Pontianak dengan pangkat Mayor Jenderal. Wilayahnya terdiri atas 13 kerajaan sebagai swapraja seperti pada jaman Hindia Belanda yaitu Sambas, Pontianak, Mempawah, Landak, Kubu, Tayan, Meliau, Sekadau, Sintang, Selimbau, Simpang, Sukadana lan Matan.

Pangeran Muhammad Noor

Dewan Dayak Besar dibentuk tanggal 7 Desember 1946, lan selanjutnya tanggal 8 Januari 1947 dibentuk Dewan Pagatan, Dewan Pulau Laut lan Dewan Cantung Sampanahan sing bergabung menjadi Federasi Kalimantan Tenggara. Kemudian tanggal 18 Februari 1947 dibentuk Dewan Pasir lan Federasi Kalimantan Timur, sing akhirnya pada tanggal 26 Agustus 1947 bergabung menjadi Dewan Kalimantan Timur. Selanjutnya Daerah Kalimantan Timur menjadi Daerah Istimewa Kalimantan Timur dengan Kepala Daerah, Sultan Aji Muhammad Parikesit sekang Kesultanan Kutai dengan pangkat Kolonel. Daerah Banjar sing sudah terjepit daerah federal akhirnya dibentuk Dewan Banjar tanggal 14 Januari 1948.

Gubernur Kalimantan dalam pemerintahan Pemerintah RI nang Yogyakarta, yaitu Pangeran Muhammad Noor, mengirim Cilik Riwut lan Hasan Basry dalam misi perjuangan mempertahankan kemerdekaan untuk menghadapi kekuatan NICA. Pada tanggal 17 Mei 1949, Letkol Hasan Basry selaku Gubernur Tentara ALRI Wilayah IV Pertahanan Kalimantan memproklamirkan sebuah Proklamasi Kalimantan sing isinya bahwa "Kalimantan" tetap sebagai bagian tak terpisahkan sekang Negara Republik Indonesia sing telah diproklamasikan tanggal 17 Agustus 1945. Pemerintah Gubernur Militer iki merupakan upaya tandingan terhadap terbentuknya Dewan Banjar sing didirikan Belanda.

Di masa Republik Indonesia Serikat, Kalimantan menjadi beberapa satuan-kenegaraan yaitu: Daerah Istimewa Kalimantan Barat dengan ibukota Pontianak, Federasi Kalimantan Timur dengan ibukota Samarinda, Dayak Besar dengan ibukota sementara Banjarmasin, Daerah Banjar dengan ibukota Banjarmasin, Federasi Kalimantan Tenggara dengan ibukota Kotabaru.

Sejak taun 1938, Borneo-Hindia Belanda (Kalimantan) merupakan satu kesatuan daerah administratif nang bawah seorang gubernur, sing berkedudukan nang Banjarmasin, lan memiliki wakil nang Volksrad.

Pembentukan kembali provinsi Kalimantan tanggal 14 Agustus 1950 sesudah bubarnya RIS, diperingati sebagai Hari Jadi Provinsi Kalimantan Selatan (dahulu bernama provinsi Kalimantan, salah satu provinsi pertama). Hingga taun 1956 Kalimantan dibagi menjadi 3 provinsi, yaitu Kalimantan Selatan, Kalimantan Timur, Kalimantan Barat. Selanjutnya pada tanggal 23 Mei 1957, secara resmi terbentuklah propinsi Kalimantan Tengah sing sebelumnya bernama Daerah Dayak Besar sebagai bentuk pemisahan diri sekang Kalimantan Selatan, berdiri menjadi provinsi ke-17 sing independen.

Kemudian dalam Konfrontasi Indonesia-Malaysia, Kalimantan merupakan lokasi utama dalam peristiwa Konfrontasi antara Indonesia lan Malaysia pada taun 1962 lan 1966.

Geografi[sunting | besut sumber]

Gunung Kinabalu adalah gunung tertinggi nang Kalimantan

Pulau Kalimantan ana nang sebelah lor pulau Jawa, sebelah wetan Selat Melaka, sebelah kulon pulau Sulawesi lan sebelah kidul Filipina. Luasé pulau Kalimantan kuwe 743.330 km².

Pulau Kalimantan kuwe dikelilingi Laut Cina Selatan nang bagian kulon lan lor-kulon, Laut Sulu nang lor-wetan, Laut Sulawesi lan Selat Makassar nang wetan karo Laut Jawa lan Selat Karimata nang bagian kidul.

Gunung Kinabalu (4095 m) sing ana nang Sabah, Malaysia kuwe sing paling dhuwur nang Kalimantan. Seliyané kuwe uga ana Gunung Palung, Gunung Lumut, lan Gunung Liangpran.

Kali-kali sing paling dawa nang Kalimantan yaiku Kali Kapuas (1143 km) nang Kalimantan Barat, Indonesia, Kali Barito (880 km) nang Kalimantan Tengah, Indonesia, Kali Mahakam (980 km) nang Kalimantan Timur, Indonesia, Kali Rajang (562,5 km) nang Serawak, Malaysia.

Sumber daya alam[sunting | besut sumber]

Kalimantan nduweni alas sing lebat, tapi wilayah alas iku semakin berkurang amarga akeh aksi penebangan pohon.

Alas Kalimantan kuwe habitat alami kanggo kewan orang utan, gajah borneo, badak borneo lan spesies liané sing uwis terancam arep punah.

Administrasi[sunting | besut sumber]

Peta pembagian politik Kalimantan.

Nang Pulau Kalimantan ana sebagian wilayah Indonesia lan Malaysia. Wilayah Brunei sekabehé ana nang pulau iki.

Indonesia[sunting | besut sumber]

Kalimantan sing mlebu wilayahé Indonesia dibagi dadi papat propinsi:

Kiye 10 kota besar nang Kalimantan Indonesia miturut jumlah populasine taun 2005.[5]

Urutan Kota Propinsi Populasi
1 Banjarmasin Kalimantan Selatan 589,115
2 Samarinda Kalimantan Timur 574,439
3 Pontianak Kalimantan Barat 501,483
4 Balikpapan Kalimantan Timur 469,884
5 Palangkaraya Kalimantan Tengah 170,761
6 Singkawang Kalimantan Barat 167,892
7 Tarakan Kalimantan Utara 155,716
8 Banjarbaru Kalimantan Selatan 152,839
9 Bontang Kalimantan Timur 120,348
10 Tanjung Selor Kalimantan Utara 39,439

Malaysia[sunting | besut sumber]

Negara-negara bagian lan wilayah Persekutuan Malaysia sing ana nang Kalimantan:

basa[sunting | besut sumber]

basa-basa asli nang Kalimantan kuwe basa Austronesia sekang rumpun Malayo-Polynesia.

Budaya[sunting | besut sumber]

Kelompok etnis[sunting | besut sumber]

Referensi[sunting | besut sumber]

Pranala jaba[sunting | besut sumber]